Дэлхийн эдийн засгийн хөгжил, худалдааг дэмжих зорилгоор нэгдсэн өндөр хөгжилтэй, хурдацтай хөгжиж буй 34 орноос бүрддэг OECD буюу Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын шинжээчдийн баг авлигын эсрэг хэрэгжүүлж буй Монгол Улсын бодлого, үйл ажиллагаатай танилцаж, үнэлгээ өгөхөөр өнгөрсөн долоо хоногт Улаанбаатар хотноо ажилласан юм. Монгол Улс нь тус байгууллагын санаачилсан Авлигын эсрэг үйл ажиллагааны Истанбулын төлөвлөгөөнд 2012 онд нэгдсэн бөгөөд энэ хүрээнд авлигатай тэмцэх чиглэлээр Монгол Улсад өгсөн зөвлөмжийн хэрэгжилтийг үнэлж дүгнэхээр ирсэн байна. Энэ талаар тус байгууллагын шинжээчдийн багийн ахлагч, Авлигын эсрэг сүлжээний зөвлөх Дмитро Котяртай ярилцсан юм.
-Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага авлигатай тэмцэх чиглэлд Монгол Улстай хэзээнээс хамтарч эхэлсэн бэ. Энэ удаа танай шинжээчдийн багийн айлчлалын зорилго юу байсан талаар яриагаа эхлэх үү?
-Монгол Улсын хувьд Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын гишүүн биш. Гэхдээ манай байгууллагын зүгээс хэрэгжүүлж буй Зүүн Европ, Төв Азийн Авлигын эсрэг сүлжээ хөтөлбөрийн Авлигын эсрэг үйл ажиллагааны Истанбулын төлөвлөгөөнд Монгол Улс 2012 онд нэгдсэн байгаа. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн улс орны авлигын байдал, авлигын эсрэг хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагаанд хамтарсан дүгнэлт хийж, сайжруулах тал дээр зөвлөмж өгөөд, зөвлөмжийнхөө хэрэгжилтийг тогтмол хугацаанд хянаж, дүгнээд явдаг. Өнгөрсөн жил бид Монголд анх удаа судалгаа явуулж, үнэлгээ хийснийхээ дагуу өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Парист болсон хуралдааны үеэр зөвлөмж өгсөн. Харин одоо тэдгээр зөвлөмжийнхөө хэрэгжилт, үр дүнтэй танилцахаар ирээд байгаа маань энэ. Өнгөрсөн жилийн хувьд бид янз бүрийн салбарыг хамарсан нийт 19 зөвлөмж өгсөн.
-Бүтэн долоо хоног ажилласан гэсэн?
-Тийм ээ. Долоо хоног ажиллахдаа Засгийн газрын төлөөллүүдтэй уулзаж, авлигын эсрэг бодлого, Эрүүгийн хууль дахь авлигатай холбогдох зүйл заалтууд, Авлигын гэмт хэрэг, мөн авлигаас сэргийлэх чиглэлд төрийн албаны шинэчлэл, олон нийтийн санхүүгийн хяналт, аудит, шүүх засаглал болон бизнесийн хамтын ажиллагаа, мэдээллийн ил тод байдал зэрэг олон сэдвээр уулзалт, хэлэлцүүлэг зохион байгууллаа. Үүнээс гадна илүү дэлгэрэнгүй, өргөн хүрээг хамарсан, бодитой мэдээлэл, тоо баримт цуглуулахын тулд төрийн бус байгууллага, бизнесийн, олон улсын байгууллага, Элчин сайдын яамдын төлөөллүүдтэй тусгай уулзалт хийсэн. Удахгүй ноорог тайлангаа гаргаж, Монголын Засгийн газарт илгээн зарим нэг тайлбар авсны дараа эцсийн байдлаар нэгтгээд, ирэх аравдугаар сарын 7-9-нд Парис хотноо болох хуралдаанаар танилцуулж хэлэлцүүлэн шинэ зөвлөмж өгөх юм. Үүнээс гадна дээр дурдсан 19 зөвлөмж бүр дээр хэрэгжилтийг нь оноогоор үнэлж, нарийвчилсан мэдээлэл бэлтгээд, ирэх арваннэгдүгээр сард Монголд ирж, хэвлэл мэдээллийнхнийг албан ёсоор цуглуулж олон нийтэд дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхөөр төлөвлөж байна.
-Зөвлөмжийн хэрэгжилт ямаршуухан байгааг дүгнэхэд хугацаа шаардана гэдгийг та хэллээ. Гэхдээ өнгөрсөн долоо хоногийн хугацаанд энд ажиллахдаа авсан мэдээллүүд дээр үндэслээд ерөнхийд нь хэлэхэд Монгол Улс өнгөрсөн нэг жилд хэр их ахиц гаргаж вэ?
-Олон өөр салбар, сэдвээр хоорондоо эрс ялгаатай, нарийвчилсан зөвлөмж өгсөн болохоор бүгдийнх нь хэрэгжилтийг ерөнхийд нь дүгнэж хэлэх боломжгүй л дээ. Гэхдээ Авлигын эсрэг хууль эрхзүйн орчний шинэчлэлээр Монгол Улс багагүй дэвшил гаргасан байна. Эрүүгийн хуулийн авлигын эсрэг заалтын хамрах хүрээг илүү тодорхой болгож, олон улсын жишигт нийцүүлэхээр ажиллаж байгаа нь сайшаалтай. Мөн энд зориуд дурдахад улс төрийн намуудын санхүүжилтийг хуульчлахаар яригдаж байгаа нь маш чухал. Хамгийн гол нь улс төрийн санхүүжилтийг нээлттэй, ил тод байлгах тогтолцоог бий болгохын тулд иж бүрэн шинэчлэл хийх хэрэгтэй. Цаашид хийх зүйл маш их байна. Гэхдээ одоогийн бодлого үйл ажиллагаанаас харахад Монгол Улс авлигатай тэмцэх бодлого, үйл ажиллагааны хувьд зөв чиглэлд явж байгаа, явахыг хичээж байгаа гэж хэлмээр байна.
-Манай улс одоогоос найман жилийн өмнө авлигатай тэмцэх бие даасан, хараат бус институцтэй болсон. Таны бодлоор түүнээс хойш өнгөрсөн хугацаанд авлигын эсрэг хэр үр дүнтэй тэмцсэн гэж харж байгаа вэ. Ер нь үр дүн гараагүй, авлигатай тэмцэх ийм тусгай институц байх шаардлагагүй гэж үздэг хэсэг бас бий. Олон улсын жишиг нь ямар байдаг юм бэ?
-Дэлхийн олон улс орон авлигатай тэмцэх бие даасан институцтэй. Гэхдээ үйл ажиллагааны цар хүрээ, тусгайлсан чиг үүргээсээ хамаараад загварын хувьд ялгаатай л даа. Зарим нэг улс нь авлигаас сэргийлэх, нөгөө нь авлигын гэмт хэргийг мөрдөх, илрүүлэх чиг үүрэгтэй хэд хэдэн агентлагтай байхад өөр хэсэг нь Монгол шиг нэг институцтэй байдаг. Монгол дахь институцийг сайн загвар гэж үздэг. Тиймээс ч дэвшил гаргаж чадаж байгаа. Харин байх шаардлагагүй гээд татан буулгах юм бол Монголын авлигын эсрэг тэмцэлд гарцаагүй маш том ухралт болно. Тиймээс бидний зүгээс энэ институцийг үгүй болгох биш улам хүчирхэгжүүлэхийг тууштай дэмжиж байгаа. Боловсон хүчний хувьд ч чадваржуулж, салбар бүрээр нь тусгайлан мэргэшүүлэх, сургах, орон тоог нь нэмэгдүүлж, боломжтой бол орон нутагт салбаруудтай болгох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр, прокурор, эрүүгийн хэргийн шүүх зэрэг хууль хэрэгжүүлэгч бусад байгууллагыг ч зөвхөн авлигын гэмт хэргийн чиглэлээр нарийн мэргэшсэн боловсон хүчнээр хангах тал дээр анхаарч, өөрчлөлт шинэчлэл хийх хэрэгтэй. Шүүх засаглалд мөн шинэчлэл шаардлагатай байна. Учир нь, өнөөдөр Монголын шүүх засаглал хангалттай хараат бус байж чадахгүй байна. Шүүгчдийн сонгон шалгаруулалт, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн удирдлагын томилгоо зэрэгт Засгийн газар, УИХ зэрэг улс төрийн байгууллагуудын оролцоо хэтэрхий их байна. Эдгээр үйл явцыг улс төрийн оролцооноос бүрэн ангижруулах нь туйлын чухал. Энэ мэтчилэн өөрчлөлтүүдийг хийчих юм бол Авлигатай тэмцэх газрын үйл ажиллагаа илүү үр дүнтэй болно.
-Нэг ийм маргаан яваад байдаг юм. Цагдаа, прокурор, шүүгч нар гээд хууль хяналтын байгууллагыхны холбогдсон авлигын хэргийг Авлигатай тэмцэх газар шалгах нь буруу гэж. Энэ талаар та юу хэлэх вэ. Олон улсын зөв туршлага, жишиг нь ямар байдаг юм бол?
-Авлигатай тэмцэх газар, энэ бие даасан институц үнэхээр л бие даасан, хараат бус юм бол улстөрч, шүүгч, прокурор гээд бүх салбар, төвшний албан тушаалтны холбогдсон авлигын хэргийг шалгахад асуудалгүй. Юун төлөө авлигатай тэмцэх тусгай үүрэгтэй институц байгуулсан билээ. Тэр бүү хэл энэ институц зүгээр нэг эмнэлэг, сургуулийн ажилтантай холбоотой энгийн, доогуур төвшний хэргийг цагдаагийн байгууллагад ч юм уу даатгаад, улстөрчид, шүүх, прокурорынхонтой холбоотой илүү өндөр төвшний авлигын хэрэгт анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй.
-“Транспэрэнси Интернэшнл”-ээс гаргадаг индексээр манай улсад авлигын төвшин аажмаар ч гэсэн буурч байгаа гэж дүгнэж болохоор байгаа. Харин бодит байдал дээр өөрчлөлт ямар байгаа талаар хөндлөнгийн шинжээчийн хувьд юу гэж дүгнэж байна вэ?
-Энэ тал дээр бол дотор нь амьдарч буй та бүхэн л илүү бодитой дүгнэлт өгөх болов уу. Ерөнхийдөө индексээс харсан ч өөрийн авсан мэдээлэл дээр үндэслэн хөндлөнгийн шинжээчийн нүдээр харахад ч эерэг өөрчлөлт, ололтууд гарч байгаа. Гэхдээ л хангалттай биш. Авлига, хээл хахууль Монголын хувьд санаа зовоосон, ноцтой асуудлуудын нэг хэвээрээ байна. Энд ирээд нэг зүйлийг анзаарч байхад хэдийгээр авлига ноцтой асуудал хэвээрээ байгаа ч яг өнөөдрийн байдлаар эдийн засгийн хүндрэлтэй холбоотойгоор олон нийт авлигын асуудалд анхаарал хандуулахгүй, чухалчилж үзэхгүй байх шиг байна. Авлигыг яаж бууруулах вэ гэдгээс илүү өнөөдрийн идэх хоол яаж олох билээ гэдэгт илүү санаа зовж байх шиг санагдсан. Уг нь авлигатай тэмцэнэ гэдэг зөвхөн энэ институцийн хийх ажил биш л дээ. Шүүх, прокурор, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, олон нийт бүгд оролцож байж шийдэгдэх асуудал. Биеэ даасан институцээс гадна хараат бус шүүх, прокурорын байгууллага, мэргэжлийн, улс төрөөс хараат бус төрийн алба, мэдээллийн хүртээмжтэй ил тод байдал, хэвлэлийн эрх чөлөө, улс төрийн санхүүжилтийн зөв тогтолцоог гээд олон хүчин зүйлээс шалтгаална. Бүгд хоорондоо уялдаа холбоотой.
-Дэлхийн улс орнуудаас сүүлийн үед авлигыг богино хугацаанд хамгийн амжилттай бууруулж чадаж байгаа орнуудын жишээг хэлж болох уу?
-Зөвлөлт Холбоот Улсын задралаас хойш Эстони, Литви, Латви улс авлигатай хийсэн тэмцэлд хамгийн их дэвшил гаргасан гэдгийг дэлхий нийтээрээ л мэддэг. Польш, Румыныг мөн дурдаж болно. Тэдгээр улсын хувьд бие даасан, маш хүчирхэг институцийг бий болгож, хууль эрхзүйн орчноо өөрчлөн шинэчилж чадсан. Бие даасан институцтэй болсноороо авлигыг бууруулах тал дээр амжилт олж байгаа өөр нэг орон бол Словени. Азид Хонконг, Сингапур бол сонгодог жишээ.
-Амжилт олсон барууны орнуудтай харьцуулахад ийм богино хугацаанд амжилттай шинэчлэл өөрчлөлт хийхийн тулд бид бодлогын хэрэгжилт дээр хатуу хандах хэрэгтэй байх.
-Үнэхээр шинэчлэл хийх л гэж байгаа бол хатуу хандах нь мэдээж зүйтэй. Авлига гэдэг бол гэмт хэрэг. Гэмт хэрэг хийсэн л бол зохих шийтгэлийг хүлээлгэж байж шударга ёс тогтоно. Хамгийн гол нь албан тушаал, намын харьяалал, танил талаар ялгаварлах асуудал байж болохгүй. Хууль бүх хүнд тэгш үйлчлэх ёстой. Хатуу, гэхдээ шударга, эрх тэгш. Гэхдээ хатуу байна гээд хүний эрхийг зөрчих асуудал байж болохгүй. Тодорхой хэмжээний залхаан цээрлүүлэлтгүйгээр аливаа гэмт хэрэгтний авлига, хээл хахууль авахыг зогсоох боломжгүй. Гэхдээ нөгөөтэйгүүр сэргийлэх бодлого, арга хэмжээ чухал. Жишээ нь, улс төрийн албан тушаалтнууд өндөр цалинтай байх нь зүйтэй. Төрийн албан хаагчид өндөр нэр хүндтэй, хангалттай хэмжээний цалинтай байх нь зүйтэй. Дээр нь, тэр албан тушаалд хүрэхэд илүү өндөр шаардлагатай, өрсөлдөөнтэй, өрсөлдөөн нь шударга байх хэрэгтэй.
Үндэсний шуудан сонин Б.Нарантуяа
